About The Seminar


“Vasudhaiva Kutumbakam:Srimad Bhagavad Gita and Global Unity”

"Vasudhaiva Kutumbakam" is a profound concept deeply embedded in Indian philosophy, translated as "The world is one family," this timeless philosophy embodies the idea that all of humanity is interconnected and interdependent, regardless of geographical, cultural, or religious differences. The Bhagavad Gita serves as a cornerstone for understanding this concept and promoting global unity.

The Bhagavad Gita, a dialogue between Prince Arjuna and Lord Krishna on the battlefield of Kurukshetra, addresses the moral dilemmas and existential questions faced by Arjuna. In Chapter 4, Verse 13, Lord Krishna explains the essence of VasudhaivaKutumbakam:

चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः ।
तस्य कर्तारमपि मां विद्धयकर्तारमव्ययम्।।

which translates to "According to the three modes of material nature and the work associated with them, the four divisions of human society are created by Me. And although I am the creator of this system, you should know that I am yet the non-doer, being unchangeable."

This verse underscores the interconnectedness of all beings and the divine source from which they emanate. It emphasizes that every individual, regardless of their societal role or background, is part of a larger whole. This recognition of the oneness of humanity is central to the philosophy of Vasudhaiva Kutumbakam.

The concept of Vasudhaiva Kutumbakam is articulated in several verses throughout the Bhagavad Gita. For instance, In Chapter 6, Verse 30, Lord Krishna states, "He who sees Me everywhere and sees everything in Me, he is never lost to Me, nor am I ever lost to him." This verse underscores the idea of perceiving the divine presence in all living beings, emphasizing the interconnectedness of all life.

The practical implications of Vasudhaiva Kutumbakam are far-reaching. It advocates for tolerance, compassion, and cooperation among individuals and nations. When applied to contemporary global issues, it calls for a collective response to challenges such as climate change, poverty, and conflict. It encourages nations to set aside their differences and work together for the betterment of the entire human family.

Furthermore, Vasudhaiva Kutumbakam promotes the idea of a global citizenship. It encourages people to transcend narrow loyalties based on nationality, ethnicity, or religion and recognize their common humanity. This shift in perspective can lead to greater empathy and a stronger commitment to addressing the suffering and injustices faced by people around the world.

The concept also has implications for environmental conservation. Recognizing the Earth as a shared home, Vasudhaiva Kutumbakam encourages responsible stewardship of the planet. It advocates for sustainable practices that ensure the well-being of current and future generations, reinforcing the idea that our actions affect not only our immediate community but the entire global family. In Chapter 7, Verse 4, Lord Krishna explains to Arjuna:

भूमिरापोऽनलो वायु: खं मनो बुद्धिरेव च |
अहङ्कार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा II

The energy that composes this material world is incredibly complex and fathomless. To make it comprehensible to our finite intellect, we have classified it into various categories and sub-categories. Just one material energy has extended itself into myriad shapes, forms, and entities of this world. Lord Shree Krishna includes the mind, intellect, and ego along with the five gross elements as different manifestations of His material energy.

In the age of globalization, Vasudhaiva Kutumbakam takes on new significance. The world is more interconnected than ever before, and events in one part of the world can have far-reaching consequences elsewhere. This interconnectedness underscores the importance of adopting a global perspective and working collaboratively to address the challenges that transcend borders.In recent times, the idea of global unity has gained prominence in international discourse. People and nations are recognizing the need for cooperation and collaboration to address pressing global challenges, such as climate change, poverty, and pandemics. VasudhaivaKutumbakam provides a moral and ethical foundation for such endeavors, reminding us that our shared humanity should guide our actions and decisions.

The world seems divided by political, religious, and cultural differences, the message of Vasudhaiva Kutumbakam is more relevant than ever. It calls upon us to overcome prejudice and bias and work towards a harmonious and inclusive world. It challenges us to extend our compassion beyond our immediate communities and embrace the entire world as our family.One of the beautiful aspects of this concept is that it is not limited to a particular religion or belief system. While it finds its roots in the Bhagavad Gita, its universal appeal has led people of various faiths and backgrounds to embrace it. In a world where religious and cultural diversity is a reality, VasudhaivaKutumbakam serves as a unifying philosophy that transcends religious boundaries. The concept of VasudhaivaKutumbakam is not without its challenges. In a world marked by conflicts, divisions, and inequalities, achieving global unity is a complex and ambitious goal. It requires a commitment to dialogue, understanding, and diplomacy. It also necessitates addressing systemic injustices that perpetuate inequality and division.

The concept of Vasudhaiva Kutumbakam encourages us to see the world as one family and to treat all individuals with love, compassion, and respect. As the world faces complex challenges that require collective efforts, this philosophy serves as a guiding light, inspiring us to work together for the betterment of humanity and the planet.

The teachings of the Srimad Bhagavad Gita, offers a powerful and timeless message of unity and interconnectedness as of Vasudhaiva Kutumbakam. It calls upon individuals and nations to recognize their shared humanity and work together for the greater good. While the path to global unity may be challenging, embracing this philosophy can lead to a more compassionate, just, and harmonious world where the well-being of all is upheld as a shared responsibility.

"वसुधैव कुटुम्बकम” भारतीय दर्शन में अंतर्निहित एक गहन अवधारणा है, जिसका अर्थ है कि यह “समस्त विश्व अर्थात् यह पृथ्वी एक परिवार है” । यह शाश्वत दर्शन इस विचार का प्रतीक है कि भौगोलिक, सांस्कृतिक अथवा धार्मिक मतभेदों के होने पर भी समस्त मानवता परस्पर सम्बन्धित तथा एक- दूसरे पर आश्रित है। भगवदगीता इस अवधारणा को समझने और वैश्विक एकता को प्रोत्साहन देने के लिए आधारशिला के रूप में कार्य करती है।

भगवदगीता, कुरुक्षेत्र के युद्ध के मैदान में राजकुमार अर्जुन और भगवान कृष्ण के मध्य एक संवाद है जिसमें अर्जुन के सामने उपस्थित नैतिक द्वंद्वों और अस्तित्व संबंधी प्रश्नों की चर्चा है। अध्याय 4, श्लोक 13 में, भगवान कृष्ण वसुधैव कुटुम्बकम के मूल अर्थ को व्याख्यायित करते हैंः

चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः ।
तस्य कर्तारमपि मां विद्धयकर्तारमव्ययम्।।

भौतिक प्रकृति के तीन गुणों और उनसे जुड़े कार्यों के अनुसार, मानव समाज का चातुर्वण्य (चार वर्णों में विभाजन) मेरे द्वारा रचा गया है। गुण और कर्मों के विभाग से यद्यपि मैं उसका कर्ता हूँ, तथापि तुम मुझे अविनाशी होने के कारण अकर्ता जानो।।

यह श्लोक सभी प्राणियों के उस दिव्य स्रोत से सम्बन्धों को रेखांकित करता है जिससे वे उत्पन्न हुए हैं। यह इस बात पर बल देता है चाहे प्रत्येक व्यक्ति की अपनी सामाजिक भूमिका या पृष्ठभूमि कैसी भी हो, वह विशाल समग्र का भाग है। मानवता की एकता की यह मान्यता वसुधैव कुटुम्बकम के दर्शन के केंद्र में है।

वसुधैव कुटुम्बकम की अवधारणा पूरे भगवदगीता में कई श्लोकों में अभिव्यक्त की गई है। उदाहरण के लिए, अध्याय 6 के श्लोक 30 में, भगवान कृष्ण कहते हैं, “जो पुरुष मुझे सर्वत्र देखता है और सबको मुझमें देखता है, उसके लिए मैं नष्ट नहीं होता (अर्थात् उसके लिए मैं दूर नहीं होता) और वह मुझसे वियुक्त नहीं होता।” यह श्लोक सभी प्रकार के जीवन के अंतर्सम्ब्न्धों पर बल देते हुए सभी जीवित प्राणियों में दिव्य उपस्थिति को समझने के विचार को रेखांकित करता है।

वसुधैव कुटुम्बकम के व्यावहारिक परिणाम दूरगामी हैं। यह व्यक्तियों और राष्ट्रों के मध्य सहिष्णुता, करुणा और सहयोग को प्रोत्साहित करता है। इसे आधुनिक वैश्विक समस्याओं जैसे जलवायु परिवर्तन, गरीबी और संघर्ष जैसी चुनौतियों पर लागू कर, समग्र मानव समाज के कल्याण के लिए सामूहिक प्रयास भी किये जा सकते हैं। यह राष्ट्रों को अपने मतभेदों को अलग रखने और समस्त मानव परिवार के मंगल के लिए मिलकर काम करने के लिए प्रोत्साहित करता है।

इसके अतिरिक्त, वसुधैव कुटुम्बकम की भावना वैश्विक नागरिकता के विचार को बढ़ावा देती है। यह लोगों को राष्ट्रीयता, जातीयता या रिलिजन पर आधारित संकीर्ण निष्ठाओं से निवृत्त होने और अपनी सामूहिक मानवता को पहचानने के लिए प्रोत्साहित करता है। दृष्टिकोण में यह परिवर्तन विश्व भर के लोगों द्वारा सहे जाने वाली पीड़ाओं और अन्यायों को दूर करने के लिए अधिक संवेदनशीलता और सुदृढ़ प्रतिबद्धता का कारक बन सकता है।

इस अवधारणा का पर्यावरण संरक्षण पर भी प्रभाव पड़ता है। पृथ्वी को एक सामूहिक आवास के रूप में पहचानते हुए, वसुधैव कुटुम्बकम की भावना पृथ्वी के उत्तरदायित्वपूर्ण प्रबंधन को प्रोत्साहित करता है। यह ऐसी संपोषणीय प्रथाओं को बढ़ावा देता है जो वर्तमान और भावी पीढ़ियों की भलाई सुनिश्चित करते हैं और इस विचार को भी सुदृढ़ बनाते हैं कि हमारे कार्य न केवल हमारे अपने समुदाय को बल्कि पूरे वैश्विक परिवार को प्रभावित करते हैं। अध्याय 7, श्लोक 4 में, भगवान कृष्ण अर्जुन को समझाते हैंः

भूमिरापोऽनलो वायु: खं मनो बुद्धिरेव च |
अहङ्कार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा II

(पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और आकाश तथा मन, बुद्धि और अहंकार - यह आठ प्रकार से विभक्त हुई मेरी प्रकृति है।।)

इस भौतिक जगत को समाहित करने वाली ऊर्जा अविश्वसनीय रूप से जटिल और अथाह है। हमारी सीमित बुद्धि के अनुरूप इसे बोधगम्य बनाने के लिए, हमने इसे विभिन्न श्रेणियों और उप-श्रेणियों में विभाजित किया है। इस एक भौतिक ऊर्जा मात्र ने इस जगत के अनगिनत आकारों, रूपों और सत्ताओं में अपना विस्तार किया है। भगवान श्रीकृष्ण ने मन, बुद्धि और अहंकार के साथ-साथ पाँच स्थूल तत्वों को अपनी भौतिक शक्ति की विभिन्न अभिव्यक्तियों के रूप में शामिल किया है।

वैश्वीकरण के युग में वसुधैव कुटुम्बकम की नई सार्थकता है। आज विश्व, पहले की तुलना में परस्पर एक दूसरे से कहीं अधिक जुड़ा हुआ है, और विश्व के एक स्थान पर होने वाली घटनाओं के दूरगामी परिणाम किसी और स्थान पर हो सकते हैं। यह अंतर्संबंध हमें एक वैश्विक परिप्रेक्ष्य को अपनाने और भौगोलिक सीमाओं से हटकर, सामूहिक रूप से चुनौतियों का समाधान करने के लिए परस्पर साथ मिलकर काम करने के महत्व को रेखांकित करता है।

पिछले कुछ समय में वैश्विक एकता के विचार को अंतरराष्ट्रीय विचार-विमर्श में प्रमुखता मिली है। विश्व की जनता और राष्ट्र जलवायु परिवर्तन, गरीबी और महामारियों जैसी वैश्विक चुनौतियों से निपटने के लिए सहयोग और सहभागिता की आवश्यकता को स्वीकार रहे हैं। वसुधैव कुटुंबकम की भावना इस तरह के प्रयासों के लिए एक नैतिक और धार्मिक आधार प्रदान करती है, और हमें याद दिलाती है कि मानवता की हमारी सामूहिक भावना को हमारे कार्यों और निर्णयों का मार्गदर्शन करना चाहिए।

आज जब विश्व राजनीतिक, धार्मिक और सांस्कृतिक मतभेदों में विभाजित प्रतीत होता है, तो वसुधैव कुटुम्बकम का संदेश पहले से कहीं अधिक प्रासंगिक हो जाता है। यह हमें पक्षपात और पूर्वाग्रह को दूर करने तथा एक सामंजस्यपूर्ण और समावेशी विश्व की प्राप्ति की दिशा में काम करने का आह्वान करता है।

यह हमें अपने आसपास के समाज समुदायों से परे अपनी करुणा का विस्तार करने और पूरे विश्व को अपने परिवार के रूप में स्वीकार करने के लिए निमन्त्रण देता है। इस अवधारणा के सुंदर आयामों में से एक आयाम यह है कि यह किसी विशेष धर्म या विश्वास प्रणाली तक सीमित नहीं है। यद्यपि इसकी जड़ें भगवदगीता में पाई जाती हैं, इसके सार्वभौमिक आह्वान ने विश्व के विभिन्न धर्मों और पृष्ठभूमि के लोगों को इसे अपनाने के लिए प्रेरित किया है। एक ऐसी विश्व में जहां धार्मिक और सांस्कृतिक विविधता एक वास्तविकता है, वसुधैव कुटुम्बकम एक एकीकृत दर्शन के रूप में कार्य करता है जो धार्मिक सीमाओं से परे है। ऐसा नहीं है कि वसुधैव कुटुम्बकम की अवधारणा के समक्ष चुनौतियों नहीं है। समस्त विश्व जो संघर्षों, विभाजनों और असमानताओं से भरा पड़ा है, ऐसे में वैश्विक एकता प्राप्त करना एक जटिल और महत्वाकांक्षी लक्ष्य है। इसके लिए संवाद, आपसी समझ और कूटनीति के लिए प्रतिबद्धता की आवश्यकता है। यह इस बात पर भी बल देती है कि दीर्घकाल से चले आ रहे व्यवस्थाजन्य अन्याय का भी समाधान हो जिसके कारण समाज में असमानता और विभाजन है।

वसुधैव कुटुम्बकम की अवधारणा हमें विश्व को एक परिवार के रूप में देखने और सभी व्यक्तियों के साथ प्यार, करुणा और सम्मान के साथ व्यवहार करने के लिए प्रोत्साहित करती है। जैसा कि विश्व जटिल चुनौतियों का सामना कर रहा है और जिसके लिए सामूहिक प्रयासों की आवश्यकता है, ऐसे समय में वसुधैव कुटुम्बकम का यह दर्शन एक मार्गदर्शक स्तम्भ के रूप में कार्य करता है, जो हमें समस्त मानवता और पृथ्वी की बेहतरी के लिए एक साथ काम करने के लिए प्रेरित करता है।

श्रीमद भगवदगीता की शिक्षाएँ, वसुधैव कुटुम्बकम की भांति एकता और परस्पर जुड़ाव का एक शक्तिशाली और कालातीत संदेश प्रदान करती हैं। यह व्यक्तियों और राष्ट्रों से उनकी साझा मानवता को पहचानने और अधिक से अधिक भलाई के लिए साथ मिलकर काम करने का आह्वान करती है। हालांकि वैश्विक एकता का मार्ग चुनौतीपूर्ण हो सकता है, लेकिन इस दर्शन को अपनाने से एक अधिक दयालु, न्यायपूर्ण और सामंजस्यपूर्ण विश्व का निर्माण हो सकता है जहां सभी के कल्याण को एक साझा जिम्मेदारी के रूप में बरकरार रखा जाता है।

‘वसुधैव कुटुम्बकम्’ इत्यस्य भावना भारतीयदर्शनेषु अन्तर्निहिता गूढावधारणा विद्यते । एतद्वाक्यार्थस्तावत् . निखिलमपि विश्वम् एकः परिवार एवास्तीति। वसुधैव कुटुम्बकमिति दर्शनमेतत् व्यनक्ति यत् भौगोलिक-सांस्कृतिक-धार्मिकमतभेदान् विहाय सम्पूर्णमनुष्यताऽन्योन्याश्रिता एवास्ति। श्रीमद्भगवद्गीता वसुधैवकुटुम्बकम् इत्यस्यावधारणां भावं विचारञ्चाभिज्ञातुं वैश्विकमैक्यं वर्धितुञ्च आधारशिलैव कार्यं करोति ।

श्रीमद्भगवद्गीता धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे यु़द्धभूमौ श्रीकृष्णार्जुनयोर्मध्ये सञ्जातसंवादः विद्यते। अयं ग्रन्थः अर्जुनस्य विषादमोह- कर्तव्यमूढावस्थासु विविधप्रश्नानामाशङ्कानाञ्चोत्तरं प्रस्तौति । चतुर्थाध्याये त्रयोदशतमे श्लोके भगवान् कृष्णः वसुधैव- कुटुम्बकम् इति विचारस्य सारं प्रस्तौति -

चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः ।
तस्य कर्तारमपि मां विद्धयकर्तारमव्ययम्।।

अस्या भावस्तावदयं यत् भौतिकप्रकृतेः त्रयो गुणाः, तत्सम्बधि-कार्यानुसारं मानवसमाजस्य चत्वारो विभागाः मया सृष्टाः। अयं श्लोकः सर्वेषामपि प्राणिनां सम्बन्धं तेषां च तत् समुत्पत्तिस्रोतं व्यनक्ति यतः इमे निस्सरन्ति । एवमेक स्मादेवोत्पत्तिस्थानात् सर्वे प्राणिनः तंदशा एव सन्ति। मनुष्यतायाः विचारोऽयं वसुधैव कुटुम्बकं दर्शनस्य केन्द्रमस्ति ।

एतद्दर्शनं श्रीमद्भगवद्गीतायामनेकश्लोकेषु दृश्यते। यथा षष्ठाध्याये त्रिंशत्तमे श्लोके भगवान् कृष्णः वदति यत् -

यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति।
तस्याहं न प्रणश्यामि स च न मे प्रणश्यति।।

अयं श्लोकः सर्वप्राणिषु दिव्यांशस्योपस्थितिं सूचयति । वसुधैव-कुटुम्बकम्‘ इति विचारस्य निहितार्थाः गूढास्सन्ति । इदं वाक्यं मानवेषु राष्ट्रेषु च मध्ये सहिष्णुतां, करुणां सहयोगस्य भावनां विकासयति प्रेरयति च । इदं वाक्यं संसारस्य विभिन्नसमस्यानां समाधानाय सकलमपि विश्वम् एकसूत्रे आनयति । विविधमतभेदान् त्यक्त्वा राष्ट्रकल्याणाय युगपत् कार्यकरणस्य भावनामपि प्रेरयति वाक्यमिदम्।

एतदतिरिच्यापि वसुधैव कुटुम्बकम् वैश्विकनागरिकतायाः विचारान्नपि वर्धयति । इदं मानवान् विविधसङ्कीर्णतां परित्यज्य मनुष्यधर्मार्थं प्रोत्साहयति ।

वसुधैवकुटुम्बकमित्यस्य अवधारणया पर्यावरणसंरक्षणमपि वर्धते। अयं विचारः सनातनप्रकृतेः स्थापनार्थं प्रकृतिरक्षणार्थञ्च अतीवावश्यक एव। भविष्यत्समाजाय शुद्धं वातावरणम् अनेनैव विचारणेन निमार्तुं शक्यते । विश्वस्य सर्वे देशाः राज्यानि च आत्मनं एकपरिवार इति मन्वानाः समस्याभिः योद्धुं शक्नुवन्ति। सप्तमाध्याये चतुर्थश्लोके भगवान् कृष्णः अर्जुनं वदति -

भूमिरापोऽनलो वायु: खं मनो बुद्धिरेव च |
अहङ्कार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा II

वैश्वीकरणस्यास्मिन्युगे वसुधैवकुटुम्बकमित्यस्य माहात्म्यमितोऽपि वर्धितमास्ते। विश्वं पूर्वसमयापेक्षया सम्प्रति अन्योन्याश्रितं युक्तं च दृश्यते । विश्वे क्वचित् काचित् घटना सम्भवति चेत् तत्प्रभावः विश्वस्यान्यक्षेत्रेषु देशेषु च सम्भवति । अयमेतादृक् वैश्विक-सम्बन्धः अकल्पनीयघटनानां समस्यानाञ्च समाधानाय परस्परं सहयोगेन कार्यकरणस्य भावमेव दर्शयति ।

वर्तमानसमये अन्ताराष्ट्रियविचारगोष्ठीषु सम्मेलनेषु च वैश्विक-एकतायाः विचाराः प्रामुख्यम् अलभन् विश्वस्य चिन्तकाः, वैज्ञानिकाः, नेतारश्च जलवायुपरिवर्तनस्य निर्धनताविषयस्य तथा महामारीत्यादीनां विषयाणां समाधानाय परस्परं सहयोगस्यापेक्षतां स्वीकुर्वन्तः सन्ति। वसुधैव कुटुम्बकम् अस्मान् युगपत् कार्यार्थं निर्णयार्थञ्च मार्गं निर्दिशति ।

अद्यत्वे विश्वं पूर्वापेक्षयाऽधिकं विभक्तमास्ते, अतः वसुधैव-कुटुम्बकमित्यस्य संदेशः इतोऽपि प्रासङ्गिकः विद्यते । इदं वाक्यम् एकमावाहनवाक्यम्, एतवाक्यं सङ्घाय प्रेरयति, एतर्द्वाक्यं सकलसमस्यानां निवारणाय मतैक्यार्थं प्रेरयति।

श्रीमद्भगवद्गीतायाः शिक्षाः वसुधैवकुटुम्बकम् इति भावना सम्बन्धिनीम् एकतां, परस्परसहयोगस्य सूत्रं, समस्या-समाधानाय मार्गं च निर्दिशति । गीतायाः शिक्षाः मानवसमाजं सकलमपि विश्वं च मानवतायाः कर्तव्यं धर्म च ज्ञातुं मतैक्येन चलितुं च आह्वानं कुर्वते । यद्यपि वैश्विकैकतायाः मार्गः कठिनः, तथापि एतद्दर्शनं स्वीकुर्मश्चेत् अन्योन्यं प्रति सौदर्यभावः, साहाय्य- भावः, प्रकृतिप्रेम, कुटुम्बकस्य भावश्च भवितुमर्हति।